Pochodzenie naparstnicy
Folium Digitalis purpureae, czyli liść naparstnicy purpurowej, został wprowadzony do Pharmacopoeia Londinensis w 1650 r., natomiast w 1732 r. trafił do Farmakopei Paryskiej. Był punktem wyjścia dla współcześnie stosowanych leków nasercowych: acetylodigoksyny (acetyldigoxin), deslanozydów (deslanoside), digitoksyny (digitoxin), digoksyny (digoxin) i metylodigoksyny (metildigoxin). Nazwę łacińską „Digitali” sużył niemiecki lekarz i botanik Leonhart Fuchs (1501-1566) w dziele „De historia stirpium commentarii insignes” z 1542 r. Liść naparstnicy jako lek opisał angielski botanik i aptekarz John Parkinson (1567-1650) w 1640 r., w wielkim opracowaniu „Theatrum Botanicum”.
Naparstnica w publikacjach
Szczególna rolę w badaniach nad działaniem i zastosowaniem Folium Digitalis odegrał William Withering (1741-1799), angielski lekarz i botanik. Zalecał liść naparstnicy między innymi w leczeniu puchliny wodnej, jednakże nie łączył tego wpływu z oddziaływaniem naparstnicy na serce. Wyniki swoich badań nad działaniem naparstnicy zawarł w dziele pt. „An account of the Foxglove and some of its medical uses with practical remarks on dropsy and other diseases” z 1785r. W XVIII wieku polecano naparstnicę jako środek przeczyszczający, wykrztuśny i wymiotny, zresztą takie dodatkowe zastosowania Digitalis, przetrwały w medycynie do drugiej połowy XIX wieku. Zresztą już w średniowieczu, w Irlandii i Anglii polecano Digitalis w leczeniu, m.in. padaczki. Bambergers w pracy pt. „Lehrbuch der Herzkrankheiten” z 1858 r. tak naprawdę opisał naparstnicę i leki z niej uzyskane oraz jej znaczenie w terapii chorób serca. W 1861 r. dr Fr. Oesterlen polecał naparstnicę w leczeniu palpitacji serca, stanów zapalnych różnych części serca: Carditis, Endo-i Pericarditis, obrzęków pochodzenia sercowego i in. schorzeń sercowych, ale równocześnie w terapii tyfusu, zapalenia płuc, reumatyzmu, zapalenia opon mózgowych, manii, delirium tremens, migreny, astmy, epilepsji, nimfomanii, a nawet zimnicy.
Początkowo zwracano główną uwagę na naparstnicę purpurową – Digitalis purpurea Linne. To ona trafiła do wszystkich ważniejszych farmakopei narodowych, w tym Farmakopei Polskiej II i nowszych. Wzrost popytu na surowiec spowodował konieczność uprawy naparstnicy. W XX wieku stwierdzono, że łatwiejszy do uprawy jest gatunek naparstnicy wełnistej – Digitalis lanata Ehrhart. Naparstnica wełnista została objęta również przez Farmakopeę Polską III: Folium Digitalis lanatae. Zgodnie z wymogami FP III, 1g liści naparstnicy wełnistej do receptury powinien zawierać 25 jednostek gołębich, do przetworów galenowych nie mniej niż 20 jednostek gołębich. Najwyższa dawka jednorazowa Folium Digitalis lanatae – 0,1g; najwyższa dawka dzienna – 0,5g. Współczesna Farmakopea Polska XI wymaga, aby liść naparstnicy purpurowej zawierał nie mniej niż 0,3% glikozydów kardenolidowych, w przeliczeniu na digitoksynę. W dawnej medycynie były stosowane proste preparaty galenowe z liści naparstnicy, przygotowywane przez apteki, np. Pulvis Fol. Digitalis(sproszkowany liść naparstnicy), Infusum Fol. Digitalis(napar naparstnicowy), Tinctura Digitalis(nalewka naparstnicowa) 1:10 na alkoholu 70%.
Zastosowanie naparstnicy
Glikozydy naparstnicy uzyskują większe stężenie w mięśniu sercowym niż w innych organach. Przenikają do płynu mózgowo-rdzeniowego. Przechodzą również do mleka w okresie laktacji. Wzmagają napięcie i kurczliwość mięśnia sercowego, zwiększają siłę, szybkość i dokładność skurczu mięśnia sercowego (działanie tonotropowo dodatnie, inotropowo dodatnie). Zmniejszają ilość krwi zalegającej w komorach po skurczu. Zwiększają pojemność wyrzutową serca. Glikozydy naparstnicy przedłużają pauzę rozkurczową, zwalniając przy tym czynność serca. Rozszerzają naczynia wieńcowe, co stwierdził w 1912 r. F.W. Meyer. Pod wpływem preparatów naparstnicowych komory serca lepiej wypełniają się krwią i energiczniej oraz silniej tłoczą krew do tętnic. Serce efektywniej ssie i tłoczy krew, dzięki czemu krążenie ulega znacznej poprawie. Składniki czynne naparstnicy zwiększają diurezę i rozszerzają tętniczki nerkowe. Zwężają tętnice jelitowe, śledzionowe i wątrobowe. Zmniejszają ilość skurczów przedsionków i zwalniają akcję przedsionków. W dużych dawkach naparstnica powoduje wzmożenie ruchów perystaltycznych przewodu pokarmowego i skurcze ciężarnej macicy.
Zastosowanie preparatów lub samych glikozydów naparstnicy jest szerokie: niewyrównane wady zastawkowe, zwłaszcza wady zastawki dwudzielnej, zwyrodnienie mięśnia sercowego małego i umiarkowanego stopnia; migotanie przedsionków, trzepotanie przedsionków, częstoskurcz napadowy ponadkomorowy. Dawniej naparstnica był polecana w leczeniu całkowitego bloku serca, czego obecnie się nie praktykuje. Przy podaniu naparstnicy przy bloku częściowym istnieje niebezpieczeństwo przejścia w blok całkowity.
Przeciwskazanie do stosowania naparstnicy
Przeciwwskazaniem do stosowania naparstnicy jest niedomykalność zastawek półksiężycowatych aorty, duże zmiany miażdżycowe i kiłowe aorty, znaczny stan zapalny mięśnia sercowego.
Preparaty naparstnicy mogą powodować nudności i wymioty, brak łaknienia, czasem biegunki, rzadziej wysypkę skórną (przy nadwrażliwości). Stwierdzono interakcje (stosunki antagonistyczne) z preparatami wapnia i witaminą D, lekami przeciwkrzepliwymi, rezerpiną, kortykosteroidami, insuliną, lekami wywołującymi hipokaliemię, lekami przeczyszczającymi, lekami przeciwbiegunkowymi absorbującymi, barbituranami, teofiliną. Do objawów przedawkowania należą: nudności, zaburzenia widzenia, zawroty głowy, ból głowy.
